Lektura Marii Konopnickiej "O krasnoludkach i sierotce Marysi" to wspaniała baśń o krasnoludkach, które pomagają w potrzebie ludziom dobrym i szlachetnym. Celem książki jest pochwała dla takich cech jak pracowitość i zgodne działanie oraz potępienie wad ludzkich jakimi są egoizm i lenistwo. Na baśń składają sie trzy główne wątki. Pierwszy z nich opowiada o relacjach krasnoludków z ludźmi, ich pobycie na ziemi, poza swoją Kryształową Grotą. Drugi wątek przedstawia losy sierotki Marysi, a trzeci jednego z krasnali: Koszałka-Opałka. Czytelnik poznaje dwa światy: rzeczywisty i fantastyczny. Akcja baśni rozpoczyna się w Kryształowej Grocie - królestwie krasnoludków. Krasnale nie mogą doczekać się końca zimy, kiedy w końcu nadchodzi wiosna, postanawiają poszukać wszystkich jej oznak. Król krasnoludków Błystek wyznacza do tego zadania nadwornego kronikarza, Koszałka-Opałka. Po krótkiej wędrówce krasnal dociera do wsi, której mieszkańcy skarżą się na częste kradzieże swych kur przez lisa. Po wieczornym ognisku, Koszałek-Opałek wyrusza w dalszą drogę i zostaje uwięziony w norze lisa Sadełko. Po chwili orientuje się, że to Sadełko jest sprawcą porwań gęsi. W tym samym czasie król Błystek wysyła na ziemię kolejnego krasnala, Podziomkę. Podziomka spotyka się z Koszałkiem-Opałkiem i obaj zostaja porwani przez Cygana, który uczy ich cyrkowych sztuczek i każe występować na jarmarku, Krasnoludki ogłaszają ludziom jakim złym człowiekiem jest Cygan i zostaje on wypędzony ze wsi. Tymczasem poznajemy postać sierotki Marysi, która po śmierci swojej matki została wypędzona z domu. Przygarnięta przez złą gospodynię, zajmuje się wypasem gęsi, które zostaja porwane przez lisa. Marysia boi się co powie gospodyni. Krasnoludki postanawiają jej pomóc. Królowa Tatra daje Marysi nowe gąski, ale zła gospodyni i tak wypędza dziewczynę. Znajduje ona schronienie u Skrobka. Skrobek niegdyś leń, przeistacza się w pracowitego chłopa. Krasnoludki pomagają Skrobkowi zbierać ziarno na zimę, które ktoś podkrada. Jak się okazuje ziarno podkradają szczurki dla swoich dzieci. Krasnoludki postanawiają zaopiekować się rodziną szczurków. Zbliża się kolejna zima i krasnoludki muszą wracać do swojej Kryształowej Groty. Jedynie Koszałek-Opałek postanawia zostać, aby opowiadać dzieciom bajki o krasnoludkach.

Podczas śniadania Cześnik radzi się starego służącego, Dyndalskiego, co do swego ożenku z młodziutką Klarą, potem decyduje się jednak na starszą Podstolinę. Po chwili przybywa wezwany przez Cześnika Papkin, ubrany na modę francuską. Wprasza się na śniadanie i przechwala swoimi (zmyślonymi) podbojami sercowymi oraz bohaterskimi czynami. Cześnik wysyła go z poselstwem do Rejenta Milczka, który jest właścicielem połowy zamku kupionego niegdyś przez ojca Klary. Cześnik nie może sam dojść z sąsiadem do porozumienia. Papkin, bez powodzenia, próbuje się wykręcić od tego zadania. Chętnie natomiast zgadza się na przedstawienie Podstolinie w imieniu Cześnika jego matrymonialnych zamiarów. Kiedy okazuje się, że Rejent naprawia mur graniczny, wzburzony Cześnik wysyła wystraszonego Papkina, aby przepędził murarzy. Tymczasem Obok na wpół rozwalonego muru, w altanie, potajemnie spotykają się Klara i Wacław. Zapewniają się o wzajemnym uczuciu. Wacław ma dość ukrywania swej miłości i chce pojąć ukochaną za żonę. Spór Rejenta i Cześnika stanowi poważną przeszkodę w realizacji tego zamierzenia. Papkin aresztuje Wacława, kiedy ten zmierza do swojej części zamku po spotkaniu z Klarą. Dzięki temu Rejentowicz przebywa w domu Cześnika jako jeniec. Papkin przyprowadza do Cześnika Wacława i przechwala się swoim męstwem. Cześnik każe jednak więźniowi odejść i nie słucha jego namów do zawarcia pokoju z Rejentem. Papkin wspaniałomyślnie daruje Wacławowi wolność, ale ten upiera się, że zostanie w niewoli. W końcu ujawnia kim jest, wyznaje, że kocha Klarę i obiecuje Papkinowi sakiewkę złota za zachowanie milczenia przed Cześnikiem. Kiedy Klara dowiaduje się, że Wacław jest w domu Cześnika, wpada w panikę. Potem jednak namawia ukochanego, by zyskał przychylność Podstoliny, a wtedy może uda im się pobrać. Niestety Podstolina okazuje się być dawną miłością Wacława i jest szczerze rada ze spotkania z dawnym adoratorem. Na koniec Cześnik wysyła Papkina do Rejenta z wyzwaniem na pojedynek. Zrozpaczony i przerażony szlachcic wyrusza z tą misją. Rejent Milczek oświadcza synowi, że ożeni go z Podstoliną. Papkin odbywa trudną rozmowę z Rejentem, który wyraźnie go lekceważy i z rozmysłem straszy. Mimo to Papkin informuje Milczka o wyzwaniu go na pojedynek przez Cześnika, a następnie opuszcza niebezpieczną cześć zamku. Wcześniej jednak dowiaduje się o planowanym przez Rejenta ślubie Wacława z Podstoliną. Tymczasem w swojej części zamku Cześnik przygotowuje się do wesela i do pojedynku. Wraca Papkin z listem Rejenta. Po jego przeczytaniu wpada we wściekłość. Odzyskuje rezon, kiedy się dowiaduje, że w jego domu przebywa Wacław Rejentowicz. Niewiele myśląc postanawia ożenić go z Klarą i tym samym zemścić się na sąsiedzie. Zakochani wpadają w euforię. Ostatecznie sąsiedzi godzą się i wspólnie błogosławią młodym.