Jest to najświetniejszy i najniebezpieczniejszy z narodów europejskich, stworzony po to, aby kolejno stawać się przedmiotem podziwu, nienawiści, litości, zgrozy, lecz nigdy obojętności — pisze Aleksis de Tocqueville o Francuzach w Dawnym ustroju i rewolucji.
Dawny ustrój i rewolucja (L'Ancien Régime et la Révolution) to filozoficzny esej polityczny autorstwa Alexisa de Tocqueville’a, poświęcony rewolucji francuskiej, a opublikowany po raz pierwszy w 1856 roku. Autor, dysponujący doświadczeniem politycznym zdobytym po 1848 r., badał genezę wydarzeń, które w roku 1789 i kolejnych latach wstrząsnęły Francją i całą Europą. Jak zauważa w przedmowie do opisywanego tutaj tomu, czas, w którym przyszło mu żyć, pozwala na właściwy dystans wobec badanych zjawisk — dość daleko od rewolucji, by jedynie słabo odczuwać namiętności jej twórców, a zarazem dostatecznie blisko, by zrozumieć jej ducha.
Początek dzieło de Tocqueville’a traktuje o następującym paradoksie: chociaż Francja była krajem najbardziej zaawansowanym politycznie, jako pierwsza przeżyła wielką rewolucję, rzucającą wyzwanie porządkowi społecznemu. Kiedy zrównanie pomiędzy klasami zaczęło być coraz bardziej widoczne, rywalizacja między mieszczaństwem a szlachtą stała się nie do zniesienia. Zasady społeczeństwa feudalnego weszły zatem w konflikt z wyrównaniem warunków życia pomiędzy poszczególnymi stanami. To zrównanie było tym silniejsze, że monarchia absolutna wymazała lokalne partykularyzmy. Kolejne rozdziały książki skoncentrowane są na drugiej pozornej sprzeczności, zawartej w istocie rewolucji: centralizacja jest tak naprawdę dziedzictwem dawnego porządku, a rewolucja, która częściowo zniszczyła instytucje starego reżimu, wznowiła i zaakcentowała centralizację, będącą naturalnym faktem w demokracji. Jak zauważa de Tocqueville, centralizacja jest jedyną częścią struktury dawnego porządku, która przetrwała rewolucję.
Rewolucja francuska — pęknięcie czy ciągłość instytucjonalna? Na to zasadnicze pytanie próbuje odpowiedzieć badacz w Dawnym ustroju i rewolucji. Pokazuje, że rewolucja 1789 r. nie była przerwą w historii Francji. Jego zdaniem jej korzenie tkwią głęboko w starym porządku politycznym, wywodzącym się z monarchii absolutnej, a nawet z feudalizmu. Alexis de Tocqueville wnosi zatem nową perspektywę, widząc rewolucję nie jako zerwanie, ale jako zwieńczenie trwającego od wieków procesu, którego zakończeniem jest centralizacja państwa. Autor tłumaczy tę ciągłość dwoma uzupełniającymi się zjawiskami: na poziomie instytucjonalnym przedrewolucyjna Francja charakteryzuje się stopniowym kwestionowaniem autorytetu szlachty przez państwo (np. poprzez wzrost władzy urzędników królewskich). Z drugiej strony, na płaszczyźnie wartości, pojawia się indywidualizm socjologiczny, który umieszcza pojedynczego obywatela, a wraz z nim pojęcie równości, w centrum moralnych i politycznych trosk (nie do przecenienia jest tutaj, zdaniem autora, rola filozofów i literatów). To zbieżność tych dwóch logik sprawia, że nierówność warunków życiowych staje się coraz trudniejsza do przyjęcia, a rewolucja jest nieuchronną konsekwencją społecznego niezadowolenia. De Tocqueville dochodzi do wniosku, że postęp równości poprzedzał rewolucję francuską — jest to jedna z jej przyczyn, a nie konsekwencji.
Dodatkowym walorem Dawnego ustroju i rewolucji są bogate cytaty, pochodzące z dokumentów badanych przez autora — pozwalają one Czytelnikowi wejść głębiej w atmosferę francuskiej prowincji, przepełnionej urzędnikami zarządzającymi faktycznie państwem, oraz zrozumieć lepiej motywy, towarzyszące opisywanym zdarzeniom i kierujące bezlitosnym rewolucyjnym mechanizmem.
Książkę polecają Wolne Lektury — najpopularniejsza biblioteka on-line.
Alexis de TocquevilleDawny ustrój i rewolucjatłum. Władysław Mi
(...)
