Konrad Wallenrod

Rzecz dzieje się w średniowiecznej Litwie. Niemen stanowi tu naturalną granicę dwóch światów: z jednej strony złowrogi krzyż, a pod jego znakiem Niemiec „nabija strzelbę i liczy różaniec”, z drugiej strony „szumią lasy, pomieszkania bogów” oraz żyją ludzie swobodni, choć w cieniu stałej groźby ze strony militarnej i politycznej potęgi — łakomej zdobyczy i nienasyconej. Trudno przeciwstawić się jej bezpośrednio, jedynym wyjściem jest użyć podstępu…

Pełen tytuł powieści poetyckiej Adama Mickiewicza brzmi: Konrad Wallenrod, powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich. Tematem utworu stał się człowiek prowadzący dwoiste życie: po części jawne, po części tajemne, skrywający we wrogim środowisku swoją prawdziwą tożsamość. Postacią stanowiącą pierwowzór tytułowego bohatera był pruski rycerz Herkus Monte (Erks Mānts, wódz pruskiego plemienia Natangów), który spędził młodość w krzyżackiej niewoli, by w 1260 roku stanąć na czele pruskiego powstania przeciwko zakonowi. W 1263 r. stoczył pod Lubawą zwycięską bitwę z krzyżakami dowodzonymi przez mistrza Helmeryka von Würzburga, który w starciu tym poniósł śmierć. Mickiewicz wykorzystał tzw. historyzm maski — dzięki temu mógł mówić o wzajemnych relacjach Rosji i pozostającej pod zaborami Polski, wyrazić swoją patriotyczną postawę, nie obawiając się ingerencji cenzury (ostatecznie kazano usunąć z tekstu tylko jedno zdanie: „Tyś niewolnik, jedyna broń niewolników podstępy”, z pieśni IV, w. 343).

Utwór powstał, kiedy po procesie filaretów i skazaniu na zesłanie wgłąb Rosji Mickiewicz przebywał w Odessie, Moskwie i Petersburgu; pierwszy szkic dzieła datuje się na 1825, a wykończony kształt na 1827 rok. Przygotowując się do pracy nad utworem, Mickiewicz studiował źródła historyczne, m.in. Kronikę polską, litewską, żmódzką i wszystkiej Rusi Macieja Stryjkowskiego, wydaną w Królewcu w 1582 r. oraz liczne współczesne niemieckojęzyczne prace historyczne (m.in. historię Prusów Augusta von Kotzebue z 1808 r. czy dzieje rycerzy krzyżowych w Prusach Geschichte Marienburgs, der Stadt und des Haupthauses des deutschen Ritten-Ordens in Preussen Johanna Voigta z 1824 r.). Inną postacią stworzoną w oparciu o źródła kronikarskie jest Halban; łączy w sobie rysy pruskiego śpiewaka Rixelusa (który podczas uczty z okazji obioru wielkiego mistrza Winrycha von Kniprode opiewał po litewsku legendarnego pierwszego króla Litwy, Wajdewuta) oraz doktora Leandera von Albanusa, nieodstępnego ponoć towarzysza historycznego Wallenroda.

Akcja utworu opowiada dzieje Waltera Alfa, który wychował się w zakonie krzyżackim co prawda, ale pod czujnym okiem litewskiego wajdeloty (poety-wieszcza), imieniem Halban. Ten przygotowywał go potajemnie, by jako przedstawiciel słabszego, podbitego ludu zemścił się na najeźdźcach. Podczas jednej z walk Walter i Halban przedarli się na stronę litewską. Walter przyjął tożsamość poległego rycerza Konrada Wallenroda i podszywając się pod niego, uzyskał tytuł wielkiego mistrza krzyżackiego: to dało mu sposobność, by zniszczyć zakon od wewnątrz. Jednakże zrealizowanie podstępnego planu mającego wzniosły, partiotyczny cel pociągnęło za sobą niemałe koszty osobiste. Walter Alf nie tylko poświęcił osobiste szczęście, rozstając się z ukochaną Aldoną, ale również sam, jako jednostka uległ rodzajowi moralnej erozji, która daje o sobie znać choćby w jawnie ukazanym alkoholizmie postaci. Życie podwójne, życie skłamaną tożsamością — niszczy człowieka.

Od postawy tytułowego bohatera wywodzi się termin wallenrodyzm, charakteryzujący postawę patrioty-sabotażysty. Swemu dziełu nadał motto trawestujce słowa z traktatu Książę Machiavellego, głoszące, że szczytny cel uświęca środki, a walcząc z silniejszym przeciwnikiem należy być zarówno lisem, jak i lwem, stosować wszelkie sposoby, aby przezwyciężyć przemoc. Powieść po raz pierwszy ukazała się w 1828 roku.

Powieść poetycka Adama Mickiewicza jest lekturą szkolną w liceach i technik