Lalka

Na tle naszej literatury bardzo ubogiej w przekonywająco pokazane sprawy miłości "Lalka" Prusa jest fenomenalnie żywą i prawdziwą monografią tych spraw. Nie tylko. Jest pierwszym w prozie polskiej "romansem" na wielką miarę, napisanym z siłą, pasją, ze zdumiewającym znawstwem psychologii uczuć, a przecie po stendhalowsku męsko, dyskretnie, oszczędnie, bez krzty sentymentalizmu. Sądzę dalej, że "Lalką" jako romansem Prus nie tylko góruje nad wszystkimi polskimi pisarzami, którzy sobie wielką miłość za bohatera powieści obierali; góruje nawet nad pokrewnymi sobie Dickensem i Balzakiem; żaden z tych pisarzy, przy całym ich geniuszu w wielu rzeczach Prusa przewyższającym, nie dał obrazu dziejów wielkiej namiętności miłosnej równie przejmującego i mocnego. A powiązanie romansu Wokulskiego z całokształtem ówczesnej rzeczywistości tak ścisłe, że wszystkie jego perypetie, niby okrutny lancet chirurga, odsłaniają bez reszty schorzałe wnętrze tej rzeczywistości, każe znów mimo woli myśleć o Stendhalu. Że nie godzimy się na miłość Wokulskiego, że nas ona, budząc współczucie, zarazem irytuje, męczy i drażni, to tylko świadectwo niepapierowości tego nieszczęśliwego romansu.