Rękopis znaleziony w Saragossie

Autor "Rękopisu znalezionego w Saragossie", polski arystokrata Jan Potocki (1761-1815), to postać niezwykle barwna. Zajmował się przede wszystkim działalnością naukową; badał m.in. dzieje starożytnej Słowiańszczyzny. Był podróżnikiem, zjechał całą Europę, spory kawał Afryki, podczas nieudanej wyprawy do Chin dotarł aż do dzisiejszego Ułan Bator w Mongolii. Opublikował wiele dzienników z podróży i prac poświęconych historii odwiedzanych miejsc. Uczestniczył w obradach Sejmu Wielkiego. Pisał też jednoaktówki i prozę, ale prawdopodobnie nie podejrzewał, że do historii przejdzie właśnie jako twórca literacki. Dosyć tajemnicze są okoliczności śmierci Potockiego. Pisarz popełnił samobójstwo, strzelając ze starego pistoletu. Wedle jednej wersji broń nabita była "gałką ołowianą od pokrywki jakiejś puszki", wedle innych - gałką od srebrnej cukiernicy, a nawet srebrną kulą poświęconą przez księdza. Potocki pisał wyłącznie w języku francuskim. Nad "Rękopisem znalezionym w Saragossie" pracował od lat 90. XVIII wieku, a ukończył powieść prawdopodobnie niedługo przed śmiercią. Za życia Potockiego opublikowany został tylko fragment powieści autoryzowany przez pisarza. "Rękopis..." rozchodził się także w ręcznych odpisach. Polski przekład całości powieści Potockiego tłumaczył Edmund Chojecki. Został opublikowany w 1847 r. jako "Rękopis znaleziony w Saragossie. Romans wydany pośmiertnie z dzieł hr. Jana Potockiego" i częściowo różnił się od fragmentarycznych wydań w języku oryginalnym. Pierwsze pełne wydanie w języku francuskim, zawierające również fragmenty wcześniej niedrukowane, ukazało się dopiero w roku 1989. Obszerną powieść Potockiego poprzedza krótka przedmowa, z której czytelnik dowiaduje się, że w czasie wojen napoleońskich francuski oficer odnalazł w splądrowanym mieszkaniu w Saragossie tajemniczy rękopis, który "zawierał historie o kabalistach, zbójcach i upiorach". Dalsza część powieści obejmuje właśnie ów rękopis zawierający opis 66 dni (jeden rozdział obejmuje jeden dzień) spędzonych przez głównego bohatera, Alfonsa van Wordena, w posępnym paśmie gór Sierra Morena, podczas których spotyka kolejnych bohaterów i wysłuchuje ich opowieści. Potocki zbudował swoją powieść bardzo kunsztownie, wirtuozersko posługując się kompozycją szkatułkową. Na czym polega ten chwyt literacki? Najprościej rzecz ujmując - na wbudowywaniu mniejszych, zamkniętych opowieści w obręb większych w ten sposób, że tworzy się kilka poziomów fikcji, które można mnożyć w nieskończoność. Opowieść główna, zwana ramową, stanowi największa szkatułkę, po otwarciu której czytelnik znajduje kolejną opowieść-szkatułkę, która zawierać może w sobie następne.