Uznawana za najpiękniejszą damę na Litwie Grażyna pochodzi z majętnego rodu i jest żoną Litwora — księcia Nowogródka, który planuje u boku Krzyżaków przystąpić do walk przeciwko osławionemu Witoldowi. Litwor pragnie zemścić się na Witoldzie za to, że ten nie przekazał mu obiecanych wcześniej ziem. Rymwid, stary sługa Litwora, oraz Grażyna nie popierają pomysłu zbratania się z zakonnikami — uważają to za zdradę własnego ludu. Kobieta postanawia za wszelką cenę zerwać rozmowy z Krzyżakami i w tajemnicy przed mężem odprawia zakonnych posłańców, co zostaje przez nich przyjęte z wielkim oburzeniem i skutkuje wypowiedzeniem wojny. Ten czyn stanowi punkt zwrotny całego utworu. Grażyna nie zamierza być biernym obserwatorem walk pomiędzy zakonem krzyżackim a armią męża i po raz kolejny bierze sprawy w swoje ręce: przebiera się w ubrania Litwora i wyrusza na pole bitwy. Niestety jej odwaga zostaje przypłacona życiem. Poddani wyprawiają księżnej pogrzeb: układają stos, na którym palą jej ciało. Śmierć Grażyny skłania księcia do refleksji — Litwor żałuje swego postępowania i w akcie desperacji rzuca się w płomienie rozpalonego stosu. Giną oboje.
W twórczości Adama Mickiewicza wyróżnia się tak zwany okres wileńsko-kowieński, przypadający na lata 1819–1823, kiedy to wieszcz studiował w Wilnie oraz pracował jako nauczyciel w Kownie. W tym czasie spod jego pióra wyszła powieść poetycka Grażyna.
Akcja utworu dzieje się okolicach litewskiego miasta Nowogródek (dzisiejsza Białoruś), pod koniec XIV wieku, za czasów pogańskich, podczas trwania rządów księcia Witolda i wzajemnych starć książąt litewskich. Powieść Adama Mickiewicza początkowo opatrzona była tytułem Korybut, książę Nowogródka, a czas akcji umiejscowiono parędziesiąt lat wcześniej. W tej wersji utworu Grażyna nosiła imię Karyna. Warto wspomnieć, że Adam Mickiewicz spędził w Nowogródku dzieciństwo i młodość. Autor wzbogacił powieść licznymi rozbudowanymi przypisami autorskimi mającymi nakreślić czytelnikowi obraz pradawnej Litwy.
Grażyna określana jest mianem powieści litewskiej będącej wyrazem podziwu dla miejscowej kultury. To pierwsza powieść historyczna napisana przez Adama Mickiewicza — autor oceniał ją bardzo krytycznie i uważał za dużo gorszą od wydanego w 1828 roku Konrada Wallenroda. Inne zdanie na temat dzieła mieli czytelnicy, czego dowodem jest dwanaście wydań powieści za życia wieszcza. Popularność utworu sprawiła, że wymyślone przez Mickiewicza damskie imię Grażyna przyjęło się powszechnie. Stanowi ono połączenie litewskiego przymiotnika „graži”, znaczącego „piękna”, z charakterystyczną dla języka polskiego końcówką „-na”.
Tytułową bohaterką Grażyny Mickiewicz uczynił kobietę, podobnie jak w powstałym w późniejszym czasie wierszu Śmierć Pułkownika, z taką różnicą, że główna postać powieści została ukazana w działaniu.
Grażyna i Litwor zostali przedstawieni w utworze na zasadzie kontrastu. Ona była patriotką i nie bała się poświęcić życia w walce o wzniosłe ideały, a on przedkładał swoje interesy nad dobro ludu.
Najważniejszymi motywami powieści są idea ciągłego podtrzymywania jedności wśród mieszkańców Litwy oraz poczucie obowiązku władcy względem jego poddanych. Autor podkreśla znaczącą rolę ludu w pielęgnowaniu pamięci etnicznej i kształtowaniu tradycji.
Książkę polecają Wolne Lektury — najpopularniejsza biblioteka on-line.
Adam MickiewiczGrażynaEpoka: Romantyzm Rodzaj: Epika Gatunek: Powieść poetycka
