Izabela Czartoryska – dama epoki stan­isła­wows­kiej­, muza artystów, pan i na Puławach, Sieniawie, Wysocku, Oleszycach, bohaterka doskonałej powieści dokumentalnej „Pani na Puławach” Gabrieli Pauszer-Klonowskiej, żona Adama Kazimierza Czartoryskiego herbu Pogoń Litewska (księcia na Klewaniu i Żukowie, generała ziem podolskich), matka m.in. Adama Jerzego Czartoryskiego, przywódcy „Hotelu Lambert”, Marii księżnej wirtemberskiej, autorki pierwszej polskiej powieści psychologiczno-obyczajowej. • Matka Spartanka, kobieta, która zaczęła gromadzić pamiątki rodzinne oraz po wielkich Polakach (Świątynia Sybilli), a także kolekcję sztuki światowej (Dom Gotycki), dając podwaliny pod Muzeum Książąt Czartoryskich (otwarte w 1878 r.). To dla niej syn Adam zakupił Damę z gronostajem. Przyjaźniła się z najw­ybit­niej­szym­i umysłami ówczesnej epoki: J.J. Rousseau, J.W. von Goethe, T. Kościuszką, J.P. Norblinem, P. Aignerem, F. Zabłockim, I. Krasickim, J.U. Niemcewiczem, F.D. Kniaźninem, S. Konarskim, W. Bogusławskim, S. Staszicem, H. Kołłątajem, A. Naruszewiczem, G. Piramowiczem i innymi. Bliskie związki łączyły ją również ze znienawidzonym przez Polaków Repninem, a także królem Stanisławem Augustem Poniatowskim. Trudne i niezwykłe było życie Izabeli (1746–1835) – wczesne sieroctwo (matki nie znała), obojętność ojca, krytyka ze strony babki, wydanie za mąż w wieku 15 lat za wuja ciotecznego, początkowo brak zainteresowania ze strony o dwanaście lat starszego męża, duża niechęć bratowej, „przyjaźnie” z wrogami Polaków, następnie całkowite oddanie się sprawie polskiej, zgromadzenie wspaniałej kolekcji dzieł, założenie pierwszego w Polsce prywatnego muzeum (1801). Księżna żyła tak, jak chciała. Przebyła bardzo długą drogę – z niew­yksz­tałc­onej­, oszpeconej ospą panienki wyrosła jedna z najp­otęż­niej­szyc­h kobiet swojej epoki. Pozostały po niej zapiski, kolekcje skarbów, ogrody, świątynie dumania, wiersze pochwalne sławiące jej działalność. Sztuka dała jej nieśmiertelność. Jej imię nigdy nie zostanie zapomniane. Myślę, że warto poznać życie Izabeli. • Książka „Pani na Puławach” powstała głównie w oparciu o listy Izabeli. Pierwsze wydanie ukazało się w 1978 r., kolejne w 1980 i 1988 r. W 2011 r. w Wydawnictwie Inicjał ukazała się ponowie ta świetna książka. • Joanna Muniak • Biblioteka Kraków

„Orzeł w kurniku. Z życia Stanisława Wyspiańskiego” dziennikarki Krystyny Zbijewskiej – to jedna z najp­iękn­iejs­zych­, starszych książek poświęconych wybitnemu Artyście. To efekt wielu lat spędzonych w archiwach miejskich, kościelnych czy sądowych, w bibliotekach i czytelniach, w poszukiwaniu cennych, starych publikacji, wizyt w prywatnych mieszkaniach – wypełnionych pamiątkami i dziełami Wyspiańskiego. Autorka spotkała się z osobami pamiętającymi tamte czasy, znającymi rodzinę Wyspiańskiego, mówiącymi o Nim „Staś” lub „wujek”. • Zaczęła od Konar, rodzinnej wsi żony Teofili Pytko, prowadziła również badania w Węgrzcach, Bronowicach, Żabnie, Krakowie, Bochni czy na Śląsku. W stulecie urodzin Artysty poznała i wielokrotnie później rozmawiała o Ojcu z córką – Heleną Chmurską, a po jej śmierci wiele nocy spędziła nad tekami Wyspiańskiego z wnuczką artysty Krystyną Michalską. Na podstawie prowadzonych badań przygotowywała artykuły, które ukazywały się w prasie. Po apelach wybitnych krytyków (m.in. dr. Dużyka i prof. Wyki) w 1980 r. ukazała się pierwsza i zarazem najważniejsza książka w całym dorobku Zbijewskiej – „Orzeł w kurniku”. Publikacja otrzymała znakomite recenzje, m.in. od Wojciecha Natansona oraz Karola Estreichera. Wzbudziła także zachwyt wśród czytelników – swoją autentycznością, pasją, dokładnością, bogactwem faktów. • A tytuł? Kiedyś Feliks „Manggha” Jasieński ze wstrętem wyraził się o kamienicy na Krowoderskiej, w której Mistrz mieszkał, a Jego nazwał „orłem zamkniętym w kojcu dla kur”. Kojcem był Wyspiańskiemu cały prowincjonalny Kraków, w którym dusił się i spotykał z wrogością i niezrozumieniem, klatką był także zniewolony kraj. • Ta książka to opowieść o genialnym, krakowskim artyście, o Jego wrażliwości, kruchości, samotności, a jednocześnie potężnej sile, pracowitości i mądrości. To lektura obowiązkowa dla pasjonatów sztuki, Młodej Polski i krakowskich klimatów z przełomu XIX/XX wieku. • W 2017 r. ukazał się reprint wydany przez Fundację Promocji Kultury „Urwany Film”. • Joanna Muniak • Biblioteka Kraków

JESZCZE SPLEEN CZY JUŻ ARMAGEDON? • Z zain­tere­sowa­niem­ sięgnąłem po nową, wydaną nakładem Korporacji Ha!Art powieść Macieja Piotra Prusa pod tajemniczym tytułem Przyducha. Autor, znany m.in. jako poeta, prozaik, redaktor naczelny „Przekroju” i „Maxa”, prowadzący (razem ze śp. Piotrem Bikontem) legendarny magazyn mówiony „Gadający Pies”, i tym razem osadził akcję swej książki w Krakowie, głównie w rejonie Kazimierza. Fakt ten nie dziwi zorientowanych w topografi i lokali gast­rono­micz­nych­ naszego miasta, gdyż Prus jest od wielu lat także restauratorem, właścicielem klubu „Piękny Pies”, mającego swą siedzibę (kolejną) przy ul. Bożego Ciała. • Jest zatem ów klub „pępkiem świata”, mikrokosmosem, swoistym epicentrum ważnych wydarzeń odzianych w szarą, spowitą krakowskim smogiem codzienność. Tu wszystko zaczyna się i kończy, choć istotna jest również trwałość i niezmienność miejskiej materii. Tytułowa „przyducha” to immanentna cecha Krakowa, gdzie życie toczy się w swoim niespiesznym rytmie i gdzie zdecydowanie mniej „księżyca w butonierce”, a więcej mocnego alkoholu pitego aż po świt, dziwnych, zawartych przy barze znajomości i niek­onwe­ncjo­naln­ego seksu. • – To sytuacja, gdy tlenu w zbiorniku wodnym jest tak mało, że żyjące w nim organizmy zaczynają ginąć. W kontekście książki – naturalny stan Krakowa. Smog, nuda, brak perspektyw… to wszystko, co składa się na „krakowski spleen”. Ludzie są tu tak niedotlenieni, że nie potrafią normalnie żyć, myśleć, pracować i dlatego całe dnie przesiadują w knajpach. A turyści przyjeżdżają ich oglądać i zachwycają się „magiczną atmosferą”. Kiedyś nawet napisałem, że reszta kraju powinna się opodatkować na rzecz Krakowa, bo przy całym naszym upośledzeniu stanowimy rodzaj dobra narodowego – wyjaśnia Prus w wywiadzie dla „Dziennika Polskiego” (29 września br.). • Przyducha wpisuje się w modne trendy kryminalne obecne we współczesnej literaturze. Co prawda trudno nazwać ją klasycznym thrillerem, ale zawiera niezbędne elementy właściwe temu gatunkowi. Nie sposób też nie zauważyć inspiracji prozą Michela Houellebecqa (notabene przywołanego przez autora), szczególnie jego ostatnią powieścią Uległość. O ile jednak laureat Nagrody Goncourtów 2010 rozsnuwa przed czytelnikiem ponurą (acz prawdopodobną) wizję nieuchronnej, ewolucyjnej islamizacji Francji, o tyle Prus – przywołując duchy przeszłości i wieszcząc nadchodzący Armagedon – nakręca spiralę fikcyjnej emocji. Obsesyjna opresja pozornie bezimiennej władzy, liczne skojarzenia z okresem stanu wojennego, wszechistnienie tajnych służb tworzą klimat małej ojczyzny z wiekopomnymi dziełami Kafki czy Jarry'ego, a może nawet Orwella w tle. Do tego jeszcze sugestywna, pisana w pierwszej osobie narracja, jakby z punktu widzenia zniewolonej przez system jednostki… • – Krakowski spleen istnieje raczej w legendzie niż w rzeczywistości. Tak naprawdę nie chodzi mi też o Kazimierz i Stare Miasto, ale o to, że przestrzeń, która wydawała się spójna i jednorodna, nagle się rozpadła. Podzielono ją drutem kolczastym – konkluduje autor Przyduchy w rozmowie z Janem Bińczyckim dla „Gazety Wyborczej” (27 października br.). • Za to bohaterowie powieści, czego zresztą można było się spodziewać, to świetnie spreparowane, „krwiste” postaci, posiadające częstokroć archetypy osobowe wśród stałych klientów „Pięknego Psa”. Na pierwszy plan wysuwa się Filip Front, którego pierwowzór czytelnicy upatrują w Marcinie Świetlickim. • Zwraca uwagę świetny styl i wyczucie języka właściwe poetom piszącym prozę; dbałość o szczegóły, wysublimowana, świadoma prostota wypowiedzi, wreszcie spójność decydująca o tym, jak czyta się książkę. Mnie czytało się znakomicie. Polecam. • Janusz Mika

O córce introligatora • W rękach córki introligatora leżał los Rosji – tak autorka książki przedstawia historię Katarzyny Wielkiej. Powstało wiele książek i kilka filmów o słynnej carycy, ale żadna z nich nie jest ujęta w ten sposób. Jest to historia opowiedziana nie tylko z punktu widzenia Polki będącej na służbie u carów, ale i z punktu widzenia dziecka bibliotekarza, księgarza. • [Spoiler] Dla mnie jest to powieść nie tyle o Katarzynie Wielkiej, zdobywaniu władzy i robieniu kariery, ale o książkach. Na jednej z ostatnich stron bohaterka wyznaje: „Nie umiem przejść obok stoiska z książkami i nie dotknąć tomów …. Kompletuję bibliotekę, która pozwoli mi przetrwać długie i samotne wieczory, jakich się spodziewam. Bibliotekę, która pomoże mi zrozumieć znaczenie tego, co przeżyłam, i utwierdzi mnie w mojej decyzji”. Fragment ten mówi o roli książki w kulturze. • Jest ona narzędziem do rozumienia świata i, co ważniejsze, porządkowania własnego życia. • Izabella Śliwińska • Biblioteka Kraków

Zaskakujący obraz neapolitańskiej rodziny • Elena Ferrante to pseudonim włoskiej pisarki, która od 1992 r., czyli od chwili wydania debiutanckiej powieści, pilnie strzeże swojej anonimowości. Międzynarodową sławę zawdzięcza cyklowi, którego pierwszy tom nosi tytuł Genialna przyjaciółka. Autorka cieszy się popularnością i uznaniem czytelników na całym świecie. Jest doceniana również przez krytykę literacką, a „powieści neapolitańskie” były nominowane m.in. do najbardziej prestiżowej nagrody literackiej we Włoszech – Premio Strega. • To sprawiło, że od dłuższego czasu miałam ochotę sięgnąć po tę książkę, ale zawsze coś stawało na przeszkodzie. W końcu się udało. Do biblioteki trafił audiobook, który nagrała młoda aktorka Laura Breszka. • Akcja powieści rozpoczyna się we współczesnych Włoszech. Dojrzała już Elena Greco dowiaduje się, że jej przyjaciółka z czasów dzieciństwa zniknęła pozostawiając puste mieszkanie w Neapolu. Być może Lili zrealizowała swoje marzenie i porzuciła świat, w którym żyła, wraz ze wszystkimi śladami swojej w nim obecności. Próbując znaleźć wytłumaczenie czynu przyjaciółki, Elena opowiada historię niebanalnej przyjaźni dwóch inteligentnych, bardzo różniących się dziewczynek. • Autorka, posługując się jasną, przejrzystą narracją, zabiera czytelnika w fascynującą podróż w lata 50. XX wieku na przedmieścia Neapolu, gdzie dominuje przemoc i skrajna bieda. Kreśli precyzyjny, momentami przerażający obraz codziennego życia neapolitańskiej rodziny. • Izabela Ronkiewicz-Brągiel • Biblioteka Kraków